CIĘŻAR DOWODU SPOCZYWA NA TYM KTO IMPUTUJE, NIE NA TYM KTO PRZECZY...

Ciężar dowodu w postępowaniu cywilnym. 

Dopuszczalność przyjęcia za podstawę faktyczną rozstrzygnięcia okoliczności niewykazanych przez strony, to jeden z częstszych problemów sądów orzekających w sprawach cywilnych. Podstawowa zasada bowiem stanowi, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Strony postępowania są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne.

ciężaru dowodu,

domniemania faktycznego,

domniemania prawnego,

dowodu prima facie.  

Ciężar dowodu w postępowaniu cywilnym

Odstąpienie od reguły ciężaru dowodu:

W procesie cywilnym istnieje możliwość odstąpienia od sztywnych reguł rozkładu ciężaru dowodu oraz reguł wykazania absolutnie wszystkich okoliczności faktycznych, na rzecz dopuszczalności przyjęcia logicznych i zgodnych z doświadczeniem życiowym wnioskowań o faktach przez wzgląd na inne fakty, których dowiedzenie jest dogodniejsze.  

Różne poglądy co do sposobu ustalania faktów przez sąd

Autorzy linii orzeczniczej wyróżnili cztery poglądy odnoszące się do sposobu ustalania stanu faktycznego przez sąd:

Podstawą ustaleń faktycznych sądu w sprawie cywilnej powinny być okoliczności udowodnione. Strona, która z określonego faktu wywodzi skutki prawne ponosi ciężar jego udowodnienia, w sensie ścisłego wykazania jego zaistnienia. Przedstawianie przez stronę dowodów jest nie tyle jej obowiązkiem procesowym, co uprawnieniem i ciężarem procesowym istniejącym przede wszystkim w jej własnym interesie.

Wyjaśnienia informacyjne stron nie są dowodami i nie mogą stanowić podstawy ustaleń faktycznych sądu, chyba że strona przeciwna je przyzna lub im nie zaprzeczy. Sąd może jednak mieć na uwadze treść wyjaśnień informacyjnych przy ocenianiu wiarygodności dowodów przedstawionych przez strony.

W przypadku domniemań faktycznych lub prawnych dostateczne dla ustalenia przez sąd stanu faktycznego w określonym zakresie jest wykazanie przez stronę innego faktu (podstawy domniemania), z którego wyprowadzany jest wniosek o okoliczności domniemanej.

Dowód prima facie jest środkiem służącym do dokonywania ustaleń faktycznych zbliżonym do domniemania faktycznego. Znajduje zastosowanie szczególnie w sprawach, w których udowodnienie okoliczności faktycznych jest niezwykle trudne, w szczególności w tzw. sprawach medycznych. Istotą dowodu prima facie jest przyjęcie, że w określonych sytuacjach pewne zjawiska następują w sposób typowy, a więc określone przyczyny prowadzą do nieuchronnych skutków.  

Wszystkie wskazane poglądy są prezentowane w aktualnym orzecznictwie sądów. 

Ciężar dowodu (inaczej ciężar udowodnienia, od łac. onus probandi) – pojęcie z zakresu erystyki i prawa dowodowego. W prawie dowodowym ciężar dowodu określa, kto i co ma wykazać z określonego faktu lub okoliczności faktycznej, z których wywodzone są skutki prawne przy użyciu dowodu. Dowodem jest czynność zmierzająca do wykonania prawdziwości twierdzenia. Jest to główne zagadnienie postępowania dowodowego. Od niego odróżnia się uprawdopodobnienie będące środkiem zastępczym dla dowodu, dającym tylko wiarygodność. Termin ten powstał w XIX w. w Niemczech, sprowadzając ciężar dowodu do prawnego obowiązku dowodzenia.

Aspekty ciężaru dowodu:

I. Rosenberg zaproponował podział na subiektywny i obiektywny ciężar dowodu. Ciężar subiektywny oznacza prawną konieczność udowodnienia oznaczonych faktów, a więc kto w procesie powinien udowodnić prawdziwość spornych twierdzeń o faktach. Ciężar obiektywny wymaga ustalenia, które fakty dla osiągnięcia określonego celu wymagają ustalenia oraz określa skutki niewyjaśnienia stanu faktycznego. Podejście polskiej nauki[kto?] wskazuje na rozróżnienie ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym (obiektywnym) i formalnym (subiektywnym).

Aspekt materialny (obiektywny) dotyczy negatywnych skutków związanych z nieudowodnieniem faktów, z których strona wywodzi skutki prawne. Dla tej koncepcji bez znaczenia jest to, dlaczego nie doszło do nieudowodnienia istotnych dla sprawy rozstrzygnięć okoliczności faktycznych. Efektem negatywnego wyniku postępowania dowodowego może być postawa stron, którym nie zależy na ujawnieniu okoliczności faktycznych czy też bezskuteczne działania podjęte przez stronę. Przedmiotem znaczenia materialnego ciężaru dowodu jest kwestia na czyją korzyść albo niekorzyść należy uwzględnić negatywny wynik postępowania dowodowego. Jest to opinia przyjęta zgodnie przez autorów niemieckich, włoskich jak i polskich[potrzebny przypis]. 

Aspekt formalny (subiektywny) zgodnie z koncepcją dominującą w Niemczech i we Włoszech sprowadza się do obowiązku wyzyskania tezy wyłącznie przez tego, kto ją zgłasza. Takie założenie przyjęto też w Polsce[potrzebny przypis]. Aspekt ten jest charakterystyczny dla postępowań, w których obowiązuje zasada kontradyktoryjności. To strony są obciążone wskazaniem dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Podejmowanych jest wiele czynności procesowych w celu wskazania i przedstawienia środków dowodowych, aby wykazać prawdziwość faktów powiązanych z wywodzonymi skutkami prawnymi. Sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę.

Obie postaci ciężaru dowodu wiążą się z problemem urzeczywistnienia ich przynależności do prawa materialnego, czy do prawa procesowego. Przynależy on zarówno do prawa materialnego, gdzie występuje tylko materialny aspekt, jak również do prawa procesowego, odnoszącego się jedynie do reguł procesowych.

Determinanty ciężaru dowodu:   

Ciężar dowodu jest w zasadniczej części zdeterminowany przez regulacje obowiązujące w danym systemie prawnym. Obowiązujące przepisy prawa pozytywnego, normy etyczne deontologiczne, a także prakseologiczne reguły dyskursu prawnego określają podstawowy zakres oraz treść ciężaru dowodu.

Prawo pozytywne w przypadku ciężaru dowodu określa konsekwencje nieskorzystania lub nienależytego skorzystania z przysługujących danemu podmiotowi uprawnień lub obowiązku. Również regulacje niewyrażone w prawie pozytywnym posiadają istotne znaczenie podczas przeprowadzania określonych czynności, pełnienia ról procesowych. Normy etyczne i deontologiczne wyznaczają sposoby i granice działania profesjonalnych uczestników postępowania oraz organów procesowych, powszechnie przyjmowanych zasad zachowań prawniczych, jak również przyjmowanie dyrektyw interpretacyjnych, tzw. domniemań interpretacyjnych.

Pojęcie ciężaru dowodu w każdym z zarysowanych ujęć odnosi się do każdego uczestnika postępowania lub każdego podmiotu prezentującego w procesie tezy, twierdzenia lub fakty. Wynika to z reguł racjonalnego dyskursu prawnego przewidujących spoczywanie na ich autorze obowiązku wykazania ich prawdziwości. Pokrywa się to z rzymską zasadą ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat – ciężar dowodu spoczywa na tym kto twierdzi, a nie kto zaprzecza. Prakseologicznie ciężar dowodu polega na zasadzie równości, odnosi się do każdego uczestnika danego postępowania w stopniu równym.

Istotną rolę odgrywają też zasady zaliczane do regulacji gwarancyjnych, które wpływają na zakres i sposób funkcjonowania procesu w szczególności zasady domniemania niewinności, zasady in dubio pro reo, systemu zakazów dowodowych, zasady legalności działania organów władzy publicznej (w tym organów procesowych), zasady obiektywizmu legalizmu, zasady prawa do obrony[3].

Konstrukcja ciężaru dowodu w procesie karnym    :

Konstrukcja ciężaru dowodu w polskim procesie karnym nie ma normatywnej regulacji, występuje jako powinność udowodnienia twierdzenia wyłącznie przez tego, kto je wysunął. Odnosi się do fazy zbierania, wykazywania i przedstawiania dowodów potrzebnych do rozstrzygnięcia sprawy. Ciężar dowodu jest determinowany przez zasadę prawdy materialnej i rozdział inicjatywy dowodowej na strony i sąd oraz na zasadę domniemania niewinności, która sprawia, że ciężar dowodu ciąży na oskarżycielu, a nie na oskarżonym. Składają się na niego cztery elementy określające treść tej instytucji:

określenie sposobu dowodzenia – kto ma obowiązek albo możliwość podjęcia aktywności,

interes – kto ma obowiązek wykazania prawdziwości dowodu w korzystnym rozstrzygnięciu o prawdziwości tezy,

rygor/brak rygoru – kto ma obowiązek wykazania prawdziwości dowodu w razie nieskuteczności dowodzenia tezy,

odczuwalna niekorzyść – kto ma obowiązek wykazania prawdziwości dowodu w razie nie-udowodnienia tezy.

Rozróżnienie na ujecie formalne i materialne ciężaru dowodu powinno opierać się na podziale wewnętrznym procesowych aspektów onus probandi, wyróżniających ciężar dowodu w znaczeniu materialnym odnoszącym się do norm prawa karnego materialnego i znaczeniu formalnym odnoszącym się do norm procesowych.

Niemcy 🇩🇪 :

Niemiecki proces karny jest wzorowany na inkwizycyjnych założeniach i podporządkowany zasadzie śledczej. Zasada śledcza nie została zawarta w niemieckiej ustawie procesowej. Jedynie w stadium jurysdykcyjnym przybiera postać obowiązku sądy wszechstronnego wyjaśnienia sprawy (Aufklärungspflicht). Zręby procesu karnego powstały na gruncie koncepcji procesu cywilnego, które przystosowano do dowodzenia w postępowaniu karnym. Wyróżnione zostały trzy kluczowe terminy: ciężar dowodu (Beweislast), reguły ciężaru dowodu (Beweislastregel), rozkład ciężaru dowodu (Beweislastverteilung).

Wyróżnia się obiektywny i subiektywny ciężar dowodu. Ten pierwszy dotyczy treści jaką ma przybrać sądowe rozstrzygnięcie w razie niejasności elementów stanu faktycznego, drugi zaś pozwala odpowiedzieć na pytanie kto ma udowodnić stawiana tezę odnosi się do uczestnika procesu, który przez swoją aktywność dowodową ma przeprowadzić dowód dotyczący spornej okoliczności, aby uniknąć negatywnych następstw procesowych. Autorzy niemieccy dążyli do wypracowania jednej nauki o ciężarze dowodu. 

Stany Zjednoczone 🇺🇸 :

W procesie karnym Stanów Zjednoczonych oskarżony nie jest równym przeciwnikiem dla oskarżyciela, który jest wyposażony w uprawnienia władcze i wspierany przez organy ścigania. Oskarżonemu przyznano z tego powodu wiele uprawnień, z których najważniejszym jest prawo do niedostarczania przeciwko sobie dowodów. Z tego wynika, że obowiązek udowodnienia winy oskarżonemu spoczywa na oskarżycielu. Oskarżenie jest obciążone ciężarem dowodu co do elementów przestępstwa, a także w zakresie w jakim ma obalić dowody przedstawiane przez obronę. Obciążenie oskarżenia ciężarem dowodu nie jest wyartykułowane wprost w przepisach. Wywodzi się ono z prawa do rzetelnego procesu. Rozróżnia się „właściwy” ciężar dowodu polegający na obowiązku udowodnienia określonego faktu organowi orzekającemu o winie oraz „dowodowy” ciężar dowodu odnoszący się do kwestii czy organ orzekający o winie powinien w ogóle mieć styczność z danym dowodem[6].

---

Z prawniczego na nasze:

Ei incumbit probatio, qui dicit non qui negat - BEZ KATEGORII, BEZ TOGI

W cyklu wpisów “Z prawniczego na nasze” przybliżymy pokojową wersję łacińskich paremii prawniczych, za tłumaczenie których odpowiada mec. Marcin Surowiec. Przy okazji przedstawienia wersji oryginalnej i dosłownego jej tłumaczenia na prawniczy język polski, podamy wersje, które łatwiej zapamiętać, a przynajmniej – tak nam się wydaje :)

Na pierwszy ogień idzie: 

ei incumbit probatio, qui dicit, non ei, qui negat;

Dosłownie paremia ta oznacza: ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym kto zaprzecza, jednak naszym zdaniem, ten dochodzi, kto dochodzi brzmi całkiem nieźle.

Przypominamy zatem tym, którym to umknęło, że poza nielicznymi wyjątkami w polskim prawie obowiązuje procesowa zasada, że ten kto wnosi do sądu  sprawę i ma do tego podstawę, musi udowodnić zasadność swoich twierdzeń. To znaczy – nie musi, ale powinien jeśli chce “wygrać” proces. Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronach (art. 3 kpc), a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 kpc) spoczywa na stronie, która z tych faktów wywodzi skutki prawne (art. 6 kc).