Stosunek powierniczy jako źródło uprawnień i obowiązków ciążących na sprawcy przestępstwa nadużycia zaufania z art. 296 KK

Stosunek powierniczy jako źródło uprawnień i obowiązków ciążących na sprawcy przestępstwa nadużycia zaufania z art. 296 KK

W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że ochroną przepisu art. 296 KK objęta jest instytucja powiernictwa, jako jeden z elementów obrotu gospodarczego, nie omawiając jednak bliżej pojęcia powiernictwa. Stosunkiem powiernictwa i czynnościami powierniczymi doktryna prawa karnego dotychczas w ogóle nie zajmowała się, pomimo powszechnego występowania tych stosunków w obrocie cywilnym.

Uwagi wprowadzające

W prawie rzymskim fiducia cum amico contracta polegała na tym, że dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy, zawierając jednocześnie z nim umowę, że ponownie przeniesie on własność przedmiotu na dłużnika po upływie terminu lub po osiągnięciu umówionego celu. Ograniczając się do zaprezentowania problematyki stosunku powierniczego, według najnowszych poglądów, przytoczyć należy, że zdaniem R. Rykowskiego, stosunek powierniczy jest stosunkiem prawnym opartym na wzajemnym zaufaniu stron, w którym jedna z osób (powierzający-fiducjariusz) przenosi na inny podmiot (powiernika-fiducjanta) określone zbywalne prawo podmiotowe, ewentualnie uprawnienie do wykonywania takiego prawa. Czynność powiernicza obejmuje dwa powiązane ze sobą elementy, a mianowicie:

- przeniesienie przez powierzającego na powiernika jakiegoś prawa (przysporzenie), w następstwie czego powiernik może korzystać z niego względem osób trzecich w zakresie wyznaczonym treścią tego prawa (własność, wierzytelność),

- zobowiązanie powiernika wobec powierzającego (w sto­sunku wewnętrznym), że będzie z powierzonego mu prawa korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierniczej (w szczególności, że powierzone mu prawo powróci do powierzającego we wskazanej sytuacji).

W rezultacie dokonanego przysporzenia (upoważnienia do wykonywania prawa) powiernik wykonuje i korzysta z tego prawa w imieniu własnym, lecz na rzecz innej osoby (powierzającego bądź beneficjenta), przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że sposób, czas oraz warunki korzystania z tego prawa są ściśle i węziej określone, niż wynikałoby to z treści danego prawa podmiotowego, jak również przy zastrzeżeniu, że po upływie określonego czasu albo spełnieniu się określonego warunku prawo to (upoważnienie do wykonywania prawa) lub korzyści i pożytki wynikające z wykonywania tego prawa zostaną przeniesione przez powiernika na powierzającego lub beneficjenta, ewentualnie przejdą na niego automatycznie z mocy ziszczenia się warunku (nadejścia terminu) zastrzeżonego w czynności prawnej. Podkreśla się, że kluczową częścią tej definicji jest okoliczność, że po stronie powiernika istnieje generalne ograniczenie, co do zakresu, w jakim jest on uprawniony do korzystania z prawa, które ma wykonywać. Umowa powiernicza precyzuje także szczegółowy zakres obowiązków powiernika, w tym określa, jakie czynności rozporządzające mogą być przez niego samodzielnie podejmowane. Samodzielność jego pozycji, rozumianą jako niezależność od bieżących instrukcji powierzającego, uznaje się za istotną cechę fiducji.

W klasycznie pojmowanym stosunku powierniczym występują trzy strony, tj. powierzający, powiernik oraz beneficjent powiernictwa. W takim stosunku, powierzający przenosi własność (określone prawo majątkowe) na powiernika, a ten wykonuje władztwo nad tym prawem w imieniu własnym, lecz na rzecz beneficjenta. Na rzecz beneficjenta następuje też zwrotne przeniesienie powierzonego prawa; występuje zatem rozdzielenie pozycji prawnej stron tego stosunku. Taki klasyczny stosunek powierniczy może być modyfikowany w kierunku uproszczenia lub skomplikowania stosunków osobowych. Z pierwszą sytuacją mamy do czynienia wówczas, gdy stosunek powierniczy powstaje wyłącznie pomiędzy powierzającym a powiernikiem, który staje się jednocześnie beneficjentem. Z drugą sytuacją spotkamy się, gdy np. powierzający ustanowi się powiernikiem na rzecz osoby trzeciej (beneficjenta) z tytułu otrzymywanych w ramach już istniejącego stosunku powierniczego korzyści, gdy dotychczasowy powierzający przeleje na osobę trzecią swoje roszczenia wynikające z uprawnienia do zwrotnego przewłaszczenia rzeczy (prawa majątkowego) na niego i jednocześnie z dokonanym przeniesieniem roszczeń ustanowi go powiernikiem.

Szerokie ujęcie powiernictwa, jako „powiernictwa z upoważnienia” proponują A. Doliwa. G. Tracz i F. Zoll. Według wymienionych autorów, powiernictwo można określić jako stosunek prawny, w ramach którego powiernikowi inna osoba (powierzający), powierza określone prawo (prawa) podmio­towe, które powiernik nabywa, względnie uzyskuje upoważnienie (kompetencję) do wykonywania uprawnień wypływających z powierzonego prawa, co powoduje, że na zewnątrz (wobec osób trzecich) powiernik występuje w imieniu własnym jako podmiot danego prawa, z tym, że w stosunku do powierzającego (na wewnątrz) jest zobowiązany działać w interesie powierzającego (lub osoby trzeciej) i według jego wskazówek.

P. Stec przyjmuje zaś, że z powiernictwem mamy do czynienia w trzech grupach przypadków:

- gdy podmiot włada określonymi rzeczami lub prawami majątkowymi, stanowiącymi jego własność w cudzym interesie (zarząd powierniczy),

- gdy podmiot uzyskuje własność przeniesionych na niego rzeczy lub praw majątkowych w celu zabezpieczenia wierzytelności (powiernictwo typu zabezpieczającego),

- gdy podmiot uzyskuje prawo do władania cudzym majątkiem w imieniu własnym z uprawnieniami zbliżonymi do właścicielskich, a jednocześnie właściciel jest pozbawiony możności sprawowania zarządu (powiernictwo bez przeniesienia własności).

Pierwsze dwie sytuacje autor traktuje jako powiernictwo sensu stricto, ostatnią – jako powiernictwo sensu largo.

W wymienionych propozycjach definicyjnych stosunku powiernictwa uwagę zwraca pozycja powiernika, który w stosunku zewnętrznym ma pozycję zbliżoną do właścicielskiej (przy powiernictwie z upoważnienia) lub jest właścicielem powierzonych mu praw (przy powiernictwie zbliżonym do rzymskiej fiduciae). Mimo zajmowania szczególnej pozycji w stosunku prawnym, powiernik jest ograniczony w swobodzie swych działań w stosunku wewnętrznym zachodzącym między nim a powierzającym. Jak wydaje się, w doktrynie prawa cywilnego brak jedno­litego stanowiska, czy przeniesienie na powiernika składników majątkowych jest conditio sine qua non istnienia powiernictwa. Przeniesienia własności składników majątkowych nie uważają za konieczne G. Tracz, F. Zoll, A. Doliwa i J. Szachułowicz.

Powstanie stosunku powierniczego

Stosunek powierniczy może powstać na podstawie ustawy albo umowy. Przyjmuje się, że poza przypadkiem przekazywania mienia Agencji Nieruchomości Rolnych, stosunek powierniczy nie może powstać na podstawie decyzji administracyjnej.

Klasyfikując powiernictwo ustawowe wskazuje się na: Agencję Nieruchomości Rolnych, Agencję Mienia Woj­skowego, Narodowe Fundusze Inwestycyjne, wykonawcę testamentu, syndyka masy upadłości, zakładowy fundusz socjalny, konta powiernicze notariuszy i powiernicze rachunki bankowe, powierniczy zarząd prawami autorskimi.

Jako przykłady powiernictwa umownego podaje się przede wszystkim zarząd powierniczy i powiernictwo w celu zabezpieczenia. Przez zarząd rozumie się dzia­łanie w cudzym interesie umożliwiające innej osobie realizację jej praw podmiotowych, na które składają się czynności faktyczne i prawne. Wśród tych ostatnich, naczelne miejsce zajmuje uprawnienie zarządu do nabywania i zbywania praw (obowiązków), a także obowiązek zachowania substratu majątkowego stanowiącego przedmiot zarządu i związany z tym obowiązek dochodzenia roszczeń.

Zdaniem J. Szachułowicza, treścią zarządu powierniczego jest wykonywanie w imieniu własnym przez agencje (powierników) prawa własności i innych ograniczonych praw rzeczowych na rzecz beneficjenta (Skarbu Państwa jako powierzającego) w stosunku do powierzonego mienia32. Istota zarządu powierniczego polega więc na zarządzaniu przewłaszczonym na powiernika mieniem w cudzym interesie.

Pośród licznych odmian umownego zarządu powierniczego, w literaturze wskazuje się na:

- zarząd mający za przedmiot przedsiębiorstwo,

- zarząd nad prawami udziałowymi oraz

- zarząd prawami autorskimi, sprawowany przez organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.

Konstrukcja zarządu powierniczego nad przedsiębiorstwem sprowadza się do zobowiązania się przez powiernika wobec powierzającego (ustanawiającego) do prowadzeni przedsiębiorstwa w swoim imieniu, lecz w interesie i ze skutkiem dla ustanawiającego powiernictwo. Chodzi o takie sytuacje, gdy właściciel przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, który nie chce go prowadzić ani zbyć definitywnie osobie trzeciej przenosi jego własność na powiernika, który zobowiązuje się zarządzać nim w interesie powierzającego. W stosunku zewnętrznym przysługuje mu wynikająca z prawa własności plena potestas do władania przedsiębiorstwem i rozporządzania jego składnikami. W stosunku wewnętrznym jest on ograniczony w swobodzie dysponowania majątkiem. (...)